سد گتوند را همه به ویرانی زیست‌محیطی ناشی از نمک نهفته در آن می‌شناسند. اما این سد باعث ویرانی روستاهای فراوانی شد و در دو سوی سد، روستاهای بسیاری زیر آب رفتند. از جمله روستاهای بختیاری‌نشین پابر آفتاب، تنگ هلیل، رگ هلیل، گل‌انبار، چال‌ناک، چم لوند، تلخاب و تاجدین. در این فرایند، مردم حداقل ۲۷ روستای عرب نیز مجبور به مهاجرت و ترک محل زندگی خود در منطقه عقیلی و کوتوند شدند. ساکنان این روستاها را قبایل سادات، عرب کمری، طریفی و قبیله عقیلات تشکیل می‌دهند.
افتتاح سد گتوند به تدریج بخش‌هایی از زمین‌های این مردم را زیر آب برد یا با آوردن آب شور کارون، زمین‌هایشان را به نمک‌زار بدل کرد.
یکی از ساکنان روستای عقیلات می‌گوید:
روستاهای قبایل ما تنها در ده کیلومتری این سد قرار داشتند و در فاصله نزدیکی از رودخانه کارون بودند. همه این روستاها به‌تبع احداث سد یا زیر آب رفتند یا زمین‌هایشان کاملاً شور شد.
یکی دیگر از ساکنان می‌گوید:
زمین‌های ما بهترین زمین‌های کل کشور بودند. در آن زمین‌ها انواع میوه‌ها و سبزیجات می‌کاشتیم، اما تمام آن‌ها به شوره‌زار تبدیل شدند و غیرقابل‌کشت شدند.
وقتی زمین‌ها خشک شد، بسیاری از مردم به سمت منطقه شعبیه رفتند، برخی راهی شوشتر شدند و تعدادی نیز به سمت اهواز مهاجرت کردند. اکثر کسانی که راهی شهرها شدند مهارتی جز کشاورزی نداشتند و به بخش‌های حاشیه شهرها پیوستند؛ اکثراً بیکار شدند یا به کارهای خدماتی کم‌درآمد مشغول گشتند.
اما سوال این است که مردم و کشاورزان چگونه مقاومت کردند؟
یکی از کشاورزان می‌گوید: “همه چیز به تدریج اتفاق افتاد. زمین‌ها کم‌کم شور شدند و روستاییان یکی‌یکی روستا را ترک کردند و به سمت دیگری رفتند.”
به عبارتی دیگر، راهی برای مقاومت باقی نمانده بود جز اینکه زندگی در مسیری جدید دنبال شود: همه چیز رها شود، زمین‌ها به نمک‌زار تبدیل شوند، و کشاورز زندگی جدیدی را در مکانی دیگر پایه‌گذاری کند. کشاورزی که اگر می‌توانست، صدای طبیعت می‌شد و در برابر نیروهای حکومتی فریاد می‌کشید و اجازه نمی‌داد بر کوه‌های نمک سد ساخته شود.
اما تصور نکنید که همه چیز با سکوت ظاهری او تمام شده است. آن کشاورز با درد راهی شهر می‌شود: درد از دست دادن خانه و کاشانه، درد قطع ارتباط با زمین، درد بیکار شدن، و درد تبدیل شدن به انسانی «بی‌مصرف» در حاشیه جامعه. این دردها با او باقی می‌مانند و دنبال فرصتی، هرچند کوچک، هستند تا به فریاد بدل شوند. و البته خشمی که همیشه در دل و روح و روان این مردم باقی می‌ماند.
اما اجازه دهید به تاریخ احداث سد گتوند نیز بپردازیم.
طرح ساخت سد «گتوند»، برای نخستین بار در دوران پهلوی دوم و در اواخر دهه ۴۰ شمسی، و همزمان با برنامه های توسعه پهلوی دوم، ارایه شد. در دهه ۴۰ گروهی از مهندسان آمریکایی شرکت هارزا به ایران آمده و همراه شرکت ایرانی فرمانروایان امکان‌سنجی ساخت سد را در محدوده حوضه کارون آغاز کردند و همین همکاری به ساخت سد «رضاشاه کبیر» و کارون امروز منتهی شد.[۱]
در همان آغاز تحقیقات، در مسیر رود کارون، مهندسان«هارزا» به توده نمکی برخورد کردند که در مسیر رود کارون به جلگه اهواز بود. توده نمکی متعلق به «سازند گچساران» بود که مهندسان آمریکایی، پس از برخورد با این توده نمکی، پیشنهاد ساخت سد را چندین کیلومتر قبل از این توده نمکی داده بودند. چرا که احداث سد بر این توده نمکی می توانست موجب شورتر شدن کارون شود.[۲]
طرح شرکت «هازار» متوقف شده بود که یک شرکت کانادایی به نام «موننکو» در دهه هفتاد میلادی، وارد پروژه شد ولی باز هم به دلیل ملاحظات محیط زیستی، طرح متوقف شد.
بعد از انقلاب ایران در سال ۵۷ و در دهه آغازین حکومت جمهوری اسلامی، و نهادسازی برای طرح‌های عمرانی، ورود سپاه به پروژه های عمرانی توسط هاشمی رفسنجانی، تحت قالب به رهبران حکومت ایران ارایه شد.
اما این بار مطالعه امکان ساخت سد به شرکت‌های مشانیر و لامایر چین واگذار شد؛ مطالعه‌ای که در آن به قول بنی‌هاشمی رئیس موسسه آموزش عالی آب دانشگاه تهران «به مسأله وجود سازند‌های نمک بی‌توجهی شد.»[۳]
شرکت چینی اما، جانمایی سد «گتوند» را نزدیک به پانزده کیلومتر بالاتر از مکان کنونی سد در نظر گرفته بود، اما مسئولین محلی با همکاری مسئولان وزارت نیرو و دخیل کردن رقابت های محلی برای بدست آوردن مزابا و امکانات شغلی، جانمایی شرکت چینی را نپذیرفتند و محل کنونی سد نهایی شد. فعالان محیط زیست و بومیان اهواز نیز معتقد بودند، در جانمایی سد گتوند تغییر بافت جمعیتی و کوچ اجباری روستاهای پایین‌دستی سد که عمدتا عرب‌نشین بودند، مدنظر تصمیم‌گیران بوده است.
در نهایت، سد «گتوند» در سال ۶۸ جانمایی شد و کلنگ آن در سال ۷۳ به دست هاشمی رفسنجانی سردار سازندگی بر زمین زده شد؛ دقیقا روی گنبد‌های نمکی گچساران.[۴]
در سال ۱۳۷۶ پروژه وارد مرحله جدیدی شد. که مصادف بود با ماه‌های پایانی دور دوم ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی و عملیات ساخت سد آغاز شد که در آن زمان بیژن زنگنه وزارت نیرو را بر عهده داشت و هادی منافی، رییس سازمان محیط زیست بود.
سال ۸۳ و در دولت خاتمی، عملیات خاکریزی بدنه آغاز و تا اجرای کامل طرح ۸۲/۵ میلیون متر مکعب خاکریزی انجام شد. در زمان ساخت قسمت اصلی سد (تونل‌ها و گالری‌های سد) حبیب الله بیطرف وزیر نیرو و معصومه ابتکار رییس سازمان محیط زیست بودند. حضور بیطرف در وزارت نیرو به سدسازان نیز قدرت بیشتری داده بود.[۵]
احمد میدری که آن زمان نماینده خوزستان بود، در مصاحبه‌ای گفته «تابستان ۱۳۷۹ تازه نماینده مردم آبادان شده بودم که به دلیل شور شدن شبکه آب شهری مردم به خیابان ریختند. در آن اعتراض سه نفر کشته شدند و اولین خون‌ها برای مشکلات محیط زیست در ایران به زمین ریخته شد.»[۶]
در نهایت، سد گتوند در دهه ۹۰ آبگیری شد و اولین تصویر از فاجعه رونمایی شد.به ۴۱ روستا گفته شد، براساس قانون باید برای انجام این پروژه «ملی» با شرکت آب و نیرو به عنوان سازنده سد گتوند در خوزستان همکاری کنند و از محل زندگی خود خارج شوند تا آب سد، خانه آن‌ها را پر کند. از این تعداد ۱۸ روستا در شهرستان مسجد سلیمان زیر آب رفت، ۹ روستای آن در حریم سد قرار داشت و باید تخلیه و در آب غرق می‌شد. ۱۴ روستا نیز در منطقه لالی قرار داشت و ۱۱ روستای آن در بخش آب ماهیک. بسیاری از آن‌ها به زیر آب رفتند.
شرکت آب و نیرو به روستاییان گفته بود، «خانه‌هایی که با سنگ و بدون ملات ساخته‌اید، متری ۶۰۰ تومان بیشتر نمی‌ارزد و اگر زمین‌های کشاورزی مرغوبی داشته باشید که کنار رودخانه قرار گرفته، می‌توان برای آن‌ها تا متری ۲۰ هزار تومان نیز قیمت گذاشت.»
زمین های روستائیان با ارزان ترین قیمت ممکن به تصاحب درآمد و بسیاری از این روستائیان به اجبار، به حاشیه شهر‌های دزفول و شوشتر و اصفهان مهاجرت کردند و برخی نیز ساکن حلبی آباد‌های اطراف اهواز شدند.
هرچند بعدها نماینده لالی از عدم پرداخت پول زمین های ساکنین اطراف گتوند که در معرض کوچ اجباری قرار گرفته بودند خبر داد.
[1] شفاف سازی مهم رئیس موسسه آب دانشگاه تهران در خصوص سد گتوند- اخبار نفت و انرژی – اخبار اقتصادی تسنیم | Tasnim | خبرگزاری تسنیم | Tasnim (archive.org)
[2] سد گتوند شوری آب کارون را ده برابر خواهد کرد (archive.org)
[3] فاجعه گتوند؛ از پهلوی تا روحانی / جزییات تکان‌دهنده از تاریخچه ساخت سد گتوند | رویداد۲۴ (rouydad24.ir)
[4] همان
[۵] همان
[۶] فاجعه گتوند؛ از پهلوی تا روحانی/ جزییات تکان‌دهنده از تاریخچه ساخت سد گتوند (asriran.com)
