قاسم منصور آل کثیر
مردم عرب خوزستان همچون عرب های حوزه خلیج فارس با حلول ماه رمضان اقدام به ارسال پیام های کوتاه تبریک ماه مبارک، همچون”رمضان کریم” به استقبال این ماه می روند، در کشورهای عربی و مخصوصا کشورهای حوزه خلیج فارس و همچنین هموطنان عربمان در خوزستان علی رغم داشتن مراسمات مختلف همچون، سنت افطاری دادن که در بین عرب ها بسیار فراوانی دارد و همچنین تعارف آب و خرما و مراسم قرائت قرآن و نیایش مراسمی با نام “گرگیعان” وجود دارد.
ماه رمضان همواره در استان خوزستان با آیین‌ها و رسومات مختلفی همراه بوده است. بازی «محیبس»/məhəbəs/ یا همان پوچ و پر و آیین طبل زدن در سحر وهمچنین پختن غذاهای مخصوص این ایام همچون “مهلبیه” /mu:hællæbiyyәh/ (فرنی)، سمبوسه، هریس و …. از جمله این رسم‌های رایج در بین شهروندان عرب استان خوزستان است.
شب ۱۵ ماه رمضان بچه های کوچک عرب خوزستان بعد از افطار به کوچه و پس کوچه های اهواز، ویس، آبادان، خرمشهر، شادگان و سوسنگرد و دیگر شهرها و روستاهای توابع آن ها می روند تا آئین سنتی ای را که اجدادشان در کودکی به جا می آوردند را برپا کنند، بچه ها با شور و شعف به کوچه ها روانه می شوند، دختر و پسر با بر گردن انداختن کیسه هایی از پیش تهیه شده برای جمع آوری عیدی و شیرینی و پوشیدن لباس های محلی خود که پسران با پوشیدن دشداشه و دختران با پوشش عبا (چادر عربی) بر سر به درب خانه ها برای دریافت شیرینی و عیدی ماه مبارک می روند.
این نکته قابل تامل است که برای عرب های خوزستان عید فطر از جمله عید های با شکوه معنوی این مردم به حساب می آید و این عید نزد عرب های خوزستان از عید ملی نوروز مهم تر و برای آن بیشتر ارج می نهند.
اجرای مراسم گرگیعان با شعارهای مختلفی همچون نام آن در بین عرب های مسلمان همراه است، برای نمونه بچه های کویتی با شعار قرقیعان و قرقیعان بین اقصیر۱ و رمضان ( قرقیعان و قرقیعان بین شعبان و رمضان) و بچه های اماراتی با شعارهای انطونه حق الله یرضی علیکم الله (حق خداوند را بدهید خداوند از شما راضی باشد) و دیگر بچه های حوزه خلیج فارس با شعار عطونا الله یعدیکم بیت مکه یودیکم ( به ما عیدی بدهید که خدا عیدی سفر مکه به شما بدهد) به کوچه ها روانه می شوند (سایت الاشعاع الاسلامی، ۱۳۸۲). در این میان بچه های عرب خوزستانی پشت در خانه ها شعر می خوانند : “ماجینه یا ما جینه حل الکیس و انطینا” (آمدیم و آمدیم – در کیسه را باز کن و به ماعیدی وشیرینی) بده، اگر اهالی خانه مثلا در پشت بام باشند خطاب به آنها می گویند: “یا اهل سطوح تنطونه لو نروح” (ای افرادی که بالای پشت بام ایستاده اید – به ما عیدی می دهید یا برویم؟ همچنین ممکن است بچه هایی که دست جمعی برای گرفتن عیدی به کوچه ها می روند، دو گروه شوند و گروه نخست بگوید:” گرگیعان و گرگیعان ” و گروه دوم جواب دهد:” الله یعطیکم رضعان ” (خدا به شما بچه دهد یا اینکه ” گرگیعان و گرگیعان – الله ایخلی اولیدکم ( خدا پسر کوچولوی شما را نگه دارد، این دو گروه ممکن است به دو گروه دختر و پسر نیز تقسیم شود. در این مراسم، اهالی خانه ها به بچه ها که هر یک سبدی را در دست دارد ، باسورک (بادام)، شیرینی و عیدی می دهند این مراسم تا پاسی از شب نیمه ماه رمضان ادامه می یابد.
ریشه شناسی لغوی “گرگیعان”
تعابیر و روایت های مختلفی درباره ریشه این کلمه مطرح شده است درباره معنی کلمه “گرگیعان” یا “قرقیعان” /ghərghian/، برخی معتقدند این کلمه از “قرع الباب ” به معنای در زدن گرفته شده به این علت که کودکان درب خانه ها را برای دریافت شیرینی و عیدی می کوبند نظر دیگری که در باب معنی “گرگیعان” آمده است که می گوید این واژه از کلمه “قرّة العین”/ghorætolain/ (عبدالنبی قیم، فرهنگ معاصر میانه، ۱۳۸۵، ۶۴۲) گرفته شده که به معنای نور چشم است.
از آنجایی که مراسم گرگیعان مصادف می شود با تولد امام حسن مجتبی ( ع ) وخوشحالی رسول خدا(ص) برای تولد اولین نوه اش، می گویند که مردم برای عرض تبریک به امام علی ( ع ) و حضرت فاطمه (س) “قرة عین قرة عین” گویان به درب منزلشان می رفتند و کم کم به صورت مناسبتی هر ساله در میان مسلمانان رواج گرفت.
اجرای مراسم گرگیعان با نام های مختلف در بین مردم کشورهای عربی منطقه وجود دارد که اجرای آن نیز با اشعار خاصی همراه است برای نمونه مردم بغداد آن را “ماجینه” //mæȡȜiæ می نامند و اهالی جنوب عراق به آن “کرکیعان” می گویند در کشورهای حوزه خلیج فارس، بحرینی ها آن را “قرقاعون”، قطری ها به نام “قرنقعوه”و مردم کویت و عربستان به نام” قریقعان” می گویند این آئین در کشورهای عمان نیز “قرنقشوه” و در امارات “من حق اللیله” خطاب می شود در میان مردم عرب خوزستان چون در برخی مواقع، قاف، گاف تلفظ می شود لذا مراسم “قرقیعان” با تلفذ بومی “گرگیعان” خوانده می شود. این مراسم همه ساله به صورت خود جوش بواسطه ی کودکان کم سن و سال برگزار می شود.
در کل آنکه با توجه به آنچه بیان کردیم می توان به اهمیت کنشی این مراسم و تقارب فرهنگی کشورهای عرب حوزه ی خلیج فارس پی ببریم. که نشان می دهد این همسایگی نه تنها جغرافیایی و سرزمینی بلکه فرهنگی نیز می باشد. توجه به چنین عملهای کنشی که ماهیت فرهنگی دارند باعث تقارب هویتی، فرهنگی در نتیجه هموار کردن سطح همیاری جهت همکاری های بین المللی از جمله تبادلات فرهنگی و آموزشی می گردد. نگارنده نیز با بیان روشن و سازه ای این گونه آداب و رسوم زمینه چنین احساس تقارب فرهنگی را فراهم میگرداند.
اگر از پیش از این مراسم تنها نامی که احیانا ناآشنا می آمد شنیدیم از این پس نه تنها با شرح آن بلکه با اهمیت کارکردی و پیشینه ی آن نیز آشناییم و می دانیم که تا چه اندازه این سنتها دارای کارکردهای مهم برای کل سیستم هستند. و تا چه اندازه با کشورهای همسایه در آداب و رسوممان دارای شباهت و بعضا اشتراک هستیم، نکته ی قابل توجه آن است که شناساندن فرهنگ اقوام مختلف مسیری هموار برای چندگرایی فرهنگی (cultural pluralism) ایجاد می کند که می تواند نتایج خوبی را برای اقوام به ثمر آورد.
